Euproctis chrysorrhoea (L.) (Lep.: Lymantrudae)'nin biyolojisi doğal düşmanları ve kısır böcek salıverme metodu (SIRM) ile kontrol olanaklarının araştırılması

Abstract

Dünyanın büyük bir kısmında ve Türkiye'de geniş bir alana yayılmış olan Altınkıçlı kelebek, Euproctis chrysorrhoea (L. ) 3-4 yıllık periyodlarla salgınlar yaparak Tarım ve Ormancılıkta önemli zararlara neden olmaktadır. Aynı zamanda bir halk ve çevre sağlığı zararlısı olarak da ortaya çıkmaktadır. Bu özelliği, zararlının kontrol altına alınmasında, gevre üzerin de en az olumsuz etkiye sahip kalıcı mücadele metodlarının or taya konmasını gündeme getirmiştir. Bu amaçla, önce zararlının herhangi bir yolla mücadelesinde gerekli olan biyolojisi ile ilgili veriler sağlanmıştır. E. chrysorrhoea'nin biyolojikmü cadelesinde en iyi sonuçların alındığı parazit türlerden, Meteorus versicolor (Wesm. ) ve Compsilura concinnata Meig.'nın biyolojileri ve etkililikleri yanında konukçuyla olan karşılıklı ilişkileri ayrıntılı bir şekilde araştırılmıştır. Aynı amaçla, Kısır Böcek Salıverme Metodu (SIRM)'nun zararlı üze rinde uygulanabilme olanakları araştırılmıştır. Böylece, son yıllarda ağırlık kazanan Tam Savaş kavramı içinde zararlıya karşı yürütülecek mücadelede, bu iki tekniğin bir arada veya diğer yöntemlerle kombine edilmesine imkân tanıyacak gerekli veriler elde edilmeğe çalışılmıştır. E. chrysorrhoea 'nin araştırma süresince Doğu Karadeniz Böl gesinde ve 1988 - 89 yıllarında kitle üremesi yaptığı Erzurum -Hınıs ' taki konukçu bitki türleri ve zararı tespit edilmiş tir. Zararlı, orman ağaçlarından en fazla Sapsız meşe (Q.petraea) ile çalılardan Yabani gül (R.canina) t Geyik dikeni (Crataegus spp.) meyve ağaçlarından Elma (M. communis ). Armut (P. communis ) ve Çakal eriği (P.spinosa) üzerinde görülmüştür. Hınıs'ta 5000 ha 'lık salgın sahasının her m^ 'sindeki 3-5 meşe ağaççığının üzerinde en az 2-3 ve çoğu kez 3-5 adet kışlama kesesinin bulunduğu tespit edilmiştir. Kışlama keselerinin içinde orta lama 115 adet larva sayılmıştır. E. chrysorrhoea 'nin bölgede aynı zamanda bir halk ve çevre sağlığı zararlısı durumunda olduğu tespit edilmiştir.E.chrysorrhoea'de erkek : dişi cinsiyet oranı 1/1 dir. Erginlerin kanat açıklığı, erkekte ortalama 28.53 ± 0.51 dişide 33.39 t 1.0 mm 'dir. Çiftleşmemiş erginlerin ömrü erkek te ortalama 5.28 ± 0.13 dişide 6.52 ± 0.19 gündür. Çiftleşmiş erkeklerin ortalama 4.69 ± 0.29 dişilerin 4.82 t 0.26 gündür. Çiftleşmiş dişi kelebekler ortalama 290.5 ± 22.4 adet yumurta koymuş ve bu yumurtaların % 99.34 'ünden 16.25 t 0.45 gün sonra larva çıkmıştır. Çiftleşmiş dişilerden beslenmiş olanlar ortalama 85.9 ± 10.3 ve beslenmemiş olanlar ise 36.4 t 6.9 adet yumurta koymuş fakat bu yumurtaların hiç birinden larva çıkmamıştır. Larvalar, yumurtadan çıktıktan sonra 3 deri değiştirip kışlağa çekilmişler ve yaklaşık 200 gün süren diyapozdan sonra da 4 deri daha değiştirip VIII. dönem sonunda olgunluğa erişmiştir. Larva dönemlerinin her birine ait baş kapsül genişlikleri sırasıyla ortalama 381.1 i 3.9, 451.1 İ 6.9 654.3 ± 5.5, 882.6 t 6.0, 1028.0 t 12.7, 1386.3 t 14.9, 1946.9*24.6 ve 2821.7 ± 24.8 mikron 'dur. Olgun larvalar son deri değiştirme tarihinden itibaren ortalama 10.72 t 0.82 ve 12. 04 tO. 59 gün sonra koza örmeğe başlamış ve erkekler ortalama 2.7 t 0.35, dişiler 2.57 i 0.23 gün içinde prepupa olmuştur. Bu tarihten itibaren erkekler ortalama 3.01 ± 0.29, dişiler ise 2.42İ0.22 gün sonra pupa olmuştur. Pupa boy ve ağırlıkları erkek ve dişide sırasıyla ortalama 13.1 ± 0.27, 15.42 ± 0.42 mm ve 0.161 t 0.007, 0.222 ± 0.009 gramdır. Pupa döneminin uzunluğu, er keklerde birinci yılda ortalama 16.07 t 0.25, ikinci yılda 17.49 t 0.62 gün ve dişilerde 15.5 * 0.31, 16.16 ± 0.5 gün olmuştur. M. versicolor T E.chrysorrhoea'nin en etkili larva parazit lerinden biridir. M. versicolor 'un zararlı üzerindeki etkililiği % 23.5 olmuştur. Kelebek larvasının beslenmeyi kesmesinden ortalama 2.36 t 0.54 gün sonra içindeki M. versicolor larvası dışarı çıkıp pupa olmuştur. Kelebek larvaları parazit larvanın terk etmesinden ortalama 7.5 ± 1.04 gün sonra ölmüştür. Parazit^ kelebek larvalarına diyapozdan önce yumurta koymuştur.M. versicolor 'un I.generasyonunda pupa süresi ortalama 10.76 + 0.39 gün, ergin ömrü 10.13 ± 0.31 gün olmuştur. Il.generasyonda pupa süresi birinci yılda ortalama 6.61 t 0.19 gün, i- kincide 6.55 t 0.23 gündür. Bu generasyonda ergin ömrü beslenmiş bireylerde ortalama 9.15 ± 0.34 gün ve beslenmemiş bireylerde 5.81 ± 0.14 gündür. İkinci generasyonda parazitin larva süresi 20 gün dolayında olmuştur. 1987-88 ve 1988-89 generasyonlarında, E.chrysorrhoea ve M. versicolor' un en yük sek miktarlarda pupa ve ergin* oldukları tarihler arasında sı rasıyla birinci yılda ortalama 12-15 ve 23 gün, ikinci yılda ise 13 - 17 ve 25 günlük süreler mevcuttur. Bütün bunlardan, M.versicolor'un aynı yıligindeki biyolojisinin, tamamen E. chrysorrhoea 'nin biyolojisine bağlı olarak değiştiği sonucu ortaya çıkmıştır. Olgun kelebek larvalarının beslenmeyi kesmesi veya koza örüp prepupa olmasından 4-6 gün sonra igindeki olgun C.concinnata larvası dışarıya çıkıp pupa olmuştur. Bu esnada kelebek larva veya prepu palan ölmüştür. Bu parazitin E.chrysorrhoea üzerindeki etkililiği % 5.12 olmuştur. C. coneinnata'nın pupa süresi ortalama 8.47 t 0.35 gün ve ergin ömrü 5.46 t 0.3 gün olmuştur. Ayrıca şekerli su ile beslenen parazit sineklerin 7-8 gün yaşadıkları tespit edilmiş tir. E.chrysorrhoea pupaları erginleşme tarihine 2-3 gün kala Co60 kaynağı ile 3, 4, 5, 10 ve 12 bin radlık dozlarla irradiye edilmiş ve tümünden ergin çıkmıştır. Çıkan ergin bireyler karşı cinsten bireylerle çiftleştirilmiştir. Yukarıdaki doz seviyelerinde, irradiye edilmiş erkeklerin normal dişilerle Çiftleştirilmesinden sırasıyla ortalama 265.5 i 46.58, 234.46 ± 28.10, 235.9 ± 30.1, 236.0 t 47.2 ve 205.0 t 37.49 adet yumurta sağlanmıştır. Bu yumurtaların sırasıyla ortalama 186.9 t 53.13, 107.92 t 44.51, 42.72 İ 14.2 ve 0.016 tanesinden larva çıkmıştır. Aynı dozlarla irradiye edilen ve normal erkeklerle çiftleştirilen dişiler sırasıyla ortalama 221.0 ± 64.68204.67 İ 56.76, 171.8 ± 43.76, 112.3 ± 20.48 ve 102.1 t 18.0 adet yumurta koymuş ve sadece ilk iki doz seviyesinde irradiye edilen dişilerin koyduğu yumurtalardan ortalama 11.6 ± 7.12 ve 1.92 t 1.6 adet larva sıkıştı1'. Bu durumda, E.chrysorrhoea pupalarının ergin çıkışına 2-3 gün kala 5000 radlık gamma ışını ile irradyasyonu dişide, 10.000 radla irradyasyonu ise erkekte tam kısırlık meydana getirmiştir. Çiftleşmiş normal ve irradiye edilmiş erkeklerin ergin ömrü ortalama olarak birbirine eşit olmuştur. Dişi kelebekte ise, sadece 10 ve 12 bin radla irradiye edilen bireylerin ömrü normal bireylerden ortalama % 13.9 ve 23.2 daha az olmuştur. Tüm doz seviyelerinde, irradiye edilen erkek ve dişi kele beklerin karşı cinsten normal bireylerle kontrol grubu oranında başarılı şekilde çiftleştikleri tespit edilmiştir. E.chrysorrhoea 'nin gamma radyasyonuna karşı hassas olduğu ve düşük doz seviyesinde kısırlaşan erkeklerin dişileri bulma ve çiftleşme istekleri yönünden normal erkeklerle aynı yetenekte ve onlara tam rakip oldukları tespit edilmiştir.