Temeddünden medeniyete civilisation : Osmanlı'nın insan toplum ve devlet anlayışının değişimi üzerine bir deneme

Abstract

İnsanın doğasının ne olduğu sorusu tarih içinde her zaman sorulmuş ve genelde medeni, yani toplumsal olduğu cevabı verilmiştir. Platon’dan Aristo’ya, Farabi’den İbn Haldun’a, Tursun Bey’den Kınalızâde Ali Çelebi’ye bu kabul insanla ilgili düşüncelerin hareket noktası olmuştur. Ancak onlar ayrıntılarda farklılaşarak kendi düşünce sistemlerini kurmuşlardır. Sonuçta kaynağını Antik Yunan’dan, İslam öncesi Türk geleneklerinden ve İslam inancından alan geleneksel İslamOsmanlı düşüncesinin insana, topluma ve hükümdara ya da devlete dair görüşlerini oluştururken kendisine referans aldığı bu başlangıç ilkesi, zaman içinde adeta nas değeri kazanmıştır. Bu düşünceyi ifade etmek için, kavram olarak çoğu zaman birbiriyle eş anlamlı bir şekilde içtima ve temeddün kullanılmıştır. Ancak Osmanlı Devleti’nin gerilemesine paralel olarak düşünce sistemi ve onu oluşturan kavramlar değişmiş ve/veya dönüşmüştür. XIX. yüzyıla gelindiğinde yüzünü iyice Avrupa’ya çeviren Osmanlı’da, geleneksel kavramların Batılı bir içerik kazanması veya Avrupa ile karşılaşma sonucu ortaya çıkan yeni durumları karşılayacak yeni terimlerin icat edilmesi ya da Batı dillerinden aynıyla alınması süreci başlamıştır. Bu süreçte temeddünün yerine ikame edilmeye çalışılan ve geleneksel insan, toplum ve devlet algısını bütünüyle değiştiren terim, Fransızca civilisationun Türkçesi olarak önerilen medeniyettir. Civilisationun Türkiye’deki tarihi Mustafa Reşit Paşa ile başlamış ve kelime kısa sürede medeniyetle karşılanmıştır. Böylece medeniyet Osmanlı’dan Türkiye’ye son iki yüz yıllık modernleşme tarihinin anahtar kavramlarından biri olmuştur. Yeni kavramlar yeni düşünceler getirmiş ve Osmanlı aydınının bütün ontolojik referanslarını değişime uğratmıştır. İşte bu çalışmanın amacı, temeddünden medeniyete uzanan değişim sürecini, civilisationun tarihte yüklendiği görev ve anlamlar yardımıyla incelemektir