Türkiye'nin Doğu Karadeniz kıyılarındaki kalkan (Scophthalmus maeoticus, Pallas,1811) balığının biyo-ekolojik özellikleri ve populasyon parametreleri

Abstract

1990-1996 yılları arasında gerçekleştirilen bu araştırmada Güneydoğu Karadeniz kıyılarındaki kalkan stokunun biyoekolojik özellikleri (dağılım, üreme, beslenme) ve populasyon dinamiği üzerinde çalışılmıştır. Kalkan populasyonu, Güneydoğu Karadeniz'de kış hariç bütün mevsimlerde kıyıdan itibaren 60 m'ye kadar tüm derinliklerde bulunmasına karşın, bu dağılım ilkbahar döneminde 0-30 m'lerde yoğunlaşmaktadır. Kış mevsiminde ise daha derin sulara yönelmektedirler. Henüz eşeysel olgunluğa ulaşmamış 0, 1, ve 2 yaş grubundaki genç bireyler yıl boyunca 50 m'den daha sığ sularda, özellikle de 0-30 m'lerde, ergin bireyler ise sublittoral bölgenin sınırlarına kadar tüm tabakalarda dağılım göstermektedir. Örneklenen populasyon içerisinde erkek-dişi oranı eşit olup, yaş dağılımı 0-9 arasında değişmektedir. 2. ve 3. yaş grupları populasyonun yaklaşık %50'sini oluşturmaktadır. Ortalama boy 36.6 (7.2-82.0) cm olarak hesaplanmıştır. Derinliğe bağlı olarak türün boy dağılımının 0-50 m'lerde bi-modal (20-25 cm ve 40-45 cm), 50-100 m'lerde ise uni-modal (40-45 cm) dağılım gösterdiği saptandı. Fulton kondisyon faktörü en düşük 0.88 ile mayıs ayında (yumurtlama periyodunda), 1.10 ile ekim ayında en yüksek bulundu. Boy-ağırlık ilişkisi ve von Bertalanfry büyüme katsayıları WG=0.0103L3'1390 (r=0.99), Loo=96.24 cm, k=0.119, to=- 1011 olarak tahmin edildi. Vücut genişliği-balık boyu arasındaki ilişki BH=1.295L+4.6823 (r=0.94), otolit boyu-balık boyu arasındaki ilişki ise L=-0.5232+65.591OL (r=0.92) olarak belirlendi. Geri hesaplama yöntemi ile yaş gruplarına göre elde edilen boy değerlerinin populasyonu yansıttığı görüldü. 1990-1996 yıllan arasında tesbit edilen anlık toplam ölüm oranlan (Z) en yüksek ve en düşük; 1.13 (1995) ve 0.61 (1996), toplam ölüm bileşenlerinden anlık doğal mortalite (M) ortalama 0.24, balıkçılık mortalitesi (F); Ricker (1975) ve Sparre ve Venema (1992)'mn yöntemlerine göre sırasıyla 0.49 ve 0.65 bulundu. Stoka tam katılım yaşı 2 olarak tesbit edildi. Yararlanma oranları (E)'nın 0.61-076 arasında değiştiği belirlendi. Bu da stokun aşırı sömürüldüğünün bir göstergesidir. Güneydoğu Karadeniz için 1990-1993 yılları arasında, sonbahar mevsiminde trolle elde edilebilir biyokütle miktarları sırasıyla 686, 250, 222 ve 1340 ton/yıl olarak hesaplandı. Tüm yıllar için 0-50 ve 50-100 m'lerdeki biyokütle 128.31 ve 44.1 kg/km2 olarak hesaplandı. Birim alana düşen biyokütle yoğunluğu ise, tüm yıllar için geçerli olmak üzere genel olarak, trol avcılığına kapalı VIIIbölgede (Rize ile Çaltı Burnu arasında kalan bölge) daha yüksek bulundu. Gulland (1975)'ın Potansiyel ürün (Py) modeline göre aynı yıllar için kalkan stokundan yaklaşık 6 kat daha fazla ürün avlandığı belirlendi. 1991-1995 yıllan arasında pazara sunulan balıkların %50 kümülatif boy değerleri (ortalama 38.1 cm) kalkan stokunun aşın avlandığını gösterdi. Ticari avın %64'i balığın yumurtlama dönemini oluşturan nisan-haziran döneminde avlandığı görüldü. Karaya çıkarılan avın %72'si uzatma ağlan ile avlandı. Bu ağlar için optimum ağ gözü açıklığı 345 mm, minimum avlanabilir balık boyu ise 40.0 cm olarak belirlendi. Mide içeriği analizleri kalkamn temel olarak balıklar, yumuşakçalar ve kabuklular, daha çok da mezgit {Merlangus merlangus euxinus) ile beslendiğini gösterdi. Besin gruplannın balığın boyu, mevsimsel ve derinliğe bağlı bollukları ile ilişkili olduğu görüldü. Predator boyu ile prey boyu arasında ilişki PW=0.276L+0.3252 (r=0.62) olarak bulundu. Yenilen gıdanın boyu ve ağırlığı, balığın boyu ile arttı. Beslenmenin yoğun olarak üreme döneminden sonraki periyotta (yaz) daha fazla (FI=1.540) olduğu gözlendi. Mevsimsel olarak kalkanın toplam mide doluluk katsayısı en düşük (FI=0.677) ilkbahar periyodu için tesbit edildi. GSİ ve yumurta büyüklüğü verilerine göre, yumurtlama nisan-haziran arasında gerçekleşmektedir. Yumurtlamanın yoğun olduğu mayıs ayında, ortalama su sıcaklığı yüzeyde 13.6 °C, termoklinin üst seviyesini oluşturan 40 m ve daha sığ derinliklerde ise 9.5 °C olarak tesbit edildi. İlk eşeysel olgunluk boyu erkek bireyler için 34.6 (31.8-37.3) cm, dişi bireyler için ise 38.8 (36.7-40.9) cm olarak saptandı. Olgunlaşmış yumurta büyüklüğü 1148.77+7.46 (1001.52-1451.56) u. olarak tesbit edildi. Üreme döneminde seri olarak çok safhalı yumurtlamanın bir göstergesi olarak, yumurtalığın morfolojik ve histolojik gözlemlerine göre değişik büyüklükteki yumurtalar (154.1-1451.6 u) bir arada görüldü. Bir defada bırakılan yumurta sayısı balık boyuna göre F=0.0008L7 8402 (r=0.8105) ve gonadsız balık ağırlığına göre F=1035.9(W-GW)-0.0006 (r=0.8168) şeklindedir. Göreceli fekondite ise 905.1+44.6 (480-1877) yumurta/g olarak tahmin edildi.