XVIII. yüzyılda Osmanlılarda vebâ: Örnek bir çalışma olarak Gevrekzâde Hâfız Hasan Efendi'nin "Micennetü't-tâ'ûn Ve'l-Vebâ' " isimli çalışması

Abstract

Bu çalışmada ilk olarak; arşiv kayıtları ve kroniklerde yer alan bilgiler temel alınarak, neredeyse imparatorluğun yıkılışına kadar Osmanlı topraklarına musallat olmuş vebâ illetinin, XVIII. yüzyılda Osmanlı sınırları içerisinde görüldüğü bölgeler ve bu bölgelerde yol açtığı tahribatın boyutları verilmiştir. İkinci olarak; XVIII. yüzyılda Osmanlı Devleti'nde yaşamış, belli başlı hekimlerden biri olan Hekimbaşı Gevrekzâde Hâfız Hasan Efendi'nin tâûn ve vebâ hastalıklarını konu edinen, Micennetü't-Tâʻûn ve'l-Vebâ' adlı eseri incelenmiştir. Bu incelemeyle, XVIII. yüzyılda hastalıkla mücadelenin ne seviyede olduğu, kullanılan tedavi yöntemleri ve hastalıkla mücadelede alınan tedbirlerin neler olduğu ortaya konmuştur. Bu araştırma, başlıca dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde; vebâ hastalığının tanımı, yayılma şekilleri, tarihçesi ve vebânın XVIII. yüzyılda Osmanlı coğrafyasındaki seyri verilmiştir. İkinci bölümde; Gevrekzâde Hâfız Hasan Efendi'nin, ailesi, medrese hayatı, bulunduğu mevkiler, hekimbaşılık görevi ve aldığı pâyelerin araştırılmasının yanı sıra, tercüme ettiği veya yazdığı eserler de incelenmiş ve bu eserler hakkında bilgiler verilmiştir. Üçüncü bölümde ise; Gevrekzâde Hâfız Hasan Efendi'nin Micennetü't-Tâʻûn ve'l-Vebâ' adlı risâlesinin, mahiyeti, konusu ve içerisinde yer alan tedaviler incelenmiş, risâlede yer alan ilaçlar ve yardımcı tedavi yöntemleri verilmiştir. Ayrıca risâlenin içerisinde yer alan şahıs isimleri, risâlenin kaynakları ve hastalığın tedavisinde kullanılan droglar listelenerek risâlenin genel değerlendirmesi yapılmıştır. Son olarak dördüncü bölümde ise; risâlenin transkripsiyonu tıpkı metinle birlikte verilmiştir. Bu dört başlık altındaki çalışmanın genel tespiti; XVIII. yüzyıl boyunca Osmanlı topraklarında vebâ hastalığının dağınık bir yayılımının olduğu ve tedavisinde çok büyük gelişmeler sağlanamayıp Orta Çağ'da kullanılan usullere benzerlik gösterdiğidir.

In this study, it has been firstly given the regions where plague that pestered the Ottoman lands until almost the collapse of the empire were seen within the Ottoman borders and the level of the destruction caused in these regions in the 18th century based on archival records and the information contained in the chronicles. Secondly, Micennetü't-Tâ'ûn ve'l-Vebâ ' including the subject of the pestilence and plague written by Chief Physician Gevrekzâde Hâfiz Hasan Efendi who was one of the major physicians lived in the Ottoman Empire in the 18th century has been examined. With this examination, what level of the fight against disease, the treatment methods used and the measures taken in the struggle against disease have been revealed. This research consists of four main parts. In the first chapter, the definition of plague disease, the way of spread, the history and the course of plague in Ottoman geography in the 18th century has been given. In the second chapter, in addition to being researched of Gevrekzâde Hâfız Hasan Efendi's family, the life of the madrasa, the positions he was in, medicine duty, and the honour he received and the works he translated or wrote are also examined and information about these works have been given as well. In the third chapter, the nature, the subject and the treatments in the inside of booklet of called Micennetü't-Tâ'ûn ve'l-Vebâ' written by Gevrekzâde Hâfız Hasan Efendi have been examined and the medications in the booklet and assisted treatment methods have been given. In addition, the names of the persons in the booklet, the sources of the booklet and the drugs used in the treatment of the disease are listed and the general evaluation of the booklet has been made. Finally, in the fourth chapter, the transcription of the booklet has been given just as in text. The general finding of this work within these four headings; plague spread dispersedly in the Ottoman lands throughout the 18th century and that the treatments were not very much developed and similar to the methods used in the middle ages.