Hal' fetvaları ışığında Osmanlıda Şeyhülislamın siyasi konumu

Abstract

Osmanlı devlet sisteminde hükümdar, halife-sultan senteziyle çok sağlam bir mutlak otorite algısı kurmuştur. Ancak XVI. yüzyılın sonlarına doğru bozulmaya başlayan klasik devlet anlayışı içerisinde, mutlak otorite algısı da zarar görmüştür. Böylece devlet adamları için hükümdarı tahtından indirmek çok bir sorun haline gelmemiş ve netice itibarıyla Osmanlı tarihinde XVII. yüzyıldan devletin sonlarına kadar, Osmanlı söyleminde hal' vakası ancak modern söylemde darbe, neredeyse hiç eksik olmamıştır. Bu hal' vakalarında en etkin iki temel grup vardır. Bunlar ulema ve Yeniçeriler, yani askerdir. Ulemanın en etkili üyesi ise, elbette ki, o sınıfın başı olan Şeyhülislam'dır. Hükümdarın hilafet söylemi, hal' vakalarında Şeyhülislam'a çok özel bir yer tahsis etmiştir. Zira şeyhülislam artık, hükümdarın yönetim meşruiyetini ortadan kaldırıp, hal' edilmesini meşrulaştırabilecek tek yüksek otoritedir. Ancak tarih araştırmalarında hal' vakaları genellikle askeri darbe ekseninde incelendiği için, olaylarda her zaman Yeniçeriler ön plana çıkarılmıştır. Dolayısıyla, Şeyhülislam'ın bu yolla görmezden gelinmesi, sürece etki eden unsurlardan birinin göz ardı edilmesi sonucunu doğurmuştur. Hâlbuki Osmanlı kronikleri, olayları hilafet söylemi üzerinden ele almakla, Şeyhülislam'ın hadiselerde nasıl bir konumda durduğunu ortaya koymaktadır. Araştırmanın sonucuna göre, normalde teşkilatlanma içerisinde herhangi bir idarî icraya muktedir olmayan Şeyhülislam, hal' vakalarında sürece birinci dereceden tesir etmekle, çok hususi bir siyasi konuma erişmiştir. In the Ottoman state system, the monarch established a rather strong sense of absolute authority through the synthesis of caliph-sultan. However, due to the classical state conception that began to deteriorate at the end of the XVI. century, the perception of authority was also damaged. Thus, it was not so much trouble for he statesmens to dismiss the sovereign from the throne, and correspondingly, in the Ottoman history, the hal' cases in the Ottoman discourse but the coups in the modern discourse had almost never missed from the XVII. century to the end of the empire. There were two most fundamental groups in the cases. These were the ulama and the janissary, namely the soldier. The most effective member of the ulama is, of course, the head of the class, in other words shaykh al-Islam. The caliphate discourse belonging to the monarch assigned such a special place to the Shaykh al-Islam at the hal' cases that he was now the only high authority which can legitimize the dethronement the monarch, removing his legitimacy of the ruling. However, always the janissaries have been shone out in the historical investigations because of the fact that the cases generally are examined on the axis of the military coup. Thereby, neglecting the Shaykh al-Islam in this way has led to the ignorance of one of the agents that influence the process. However, the Ottoman chronicles, by adressing the events through the caliphate discourse, have revealed that the Shaykh al-Islam had how a cricual position at the cases. According to the conclusion from the study, Shaykh al-Islam, who was normally incapable of any administrative enforcement within the state organization, attained far particular status at the hal' cases by affecting proximately the process.