Ali Şir Nevâî ve Hüseyin Baykara’nın Manzum Eserlerine Göre Klasik Çağatay Türkçesinde İkilemeler [Araştırma Makalesi]

Abstract

Çağatay Türkçesi, 15. yüzyılın başlarından 20.yüzyılın başlarına kadar hem yazı hem de konuşma dilinde kullanılmıştır. Karadeniz, Kafkas Dağları, Hazar Denizi ile İran’ın kuzey ve doğusuna kadar uzanan geniş bir alana yayılan Çağatay Türkçesi, Türk dili çalışmalarına kaynaklık edecek zengin dil malzemelerini içerisinde barındırmaktadır. Bu zengin dil malzemesinin içerisinde yer alan ikilemelerin, dilin takip edilebilen diğer dönemlerinde olduğu gibi Çağatay Türkçesi Döneminde de anlatım gücünü artırmak amacıyla kullanıldığı görülmektedir. Çalışmanın amacı, Çağatay Türkçesi dönemi eserlerinde kullanılan ikilemelerin köken, yapı, anlam, görev ve işlev bakımından nasıl kullanıldığını tespit etmektir. Bu çalışmada Ali Şir Nevâî’nin divan ve mesnevileri ile Hüseyin Baykara’nın divanı taranarak ikilemeler incelenmeye çalışılmıştır. İkilemeler; köken, anlam, yapı, görev, işlev açısından değerlendirilmiştir. İkilemelerin anlamlarını verebilmek için beyit açıklamasına da yer verilmiştir. İkileme konusunda yapılan önceki çalışmalar, Yeni Uygur Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi, Türkiye Türkçesi Dönemlerine ait eserlerin incelenmesidir. Bu çalışma ile Çağatay Türkçesi Dönemi eserlerinde ikileme türündeki dil malzemesi ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Chagatai Turkish was used in both written and oral language from 15th century to the beginning of 20th century. Chagatai Turkish which was used in many regions like the Black-Sea region, the Caucasus Mountains, Caspian Sea Region and northern and eastern part of Iran has made up of many important features that can shed a light on Turkish language. Handiadyoins are one of those important features which were used to emphasize meaning in Chagatai Turkish Period as in the other periods. This study aims to find out the origin, structure, meaning, duty, function of handiadyoins used in Chagatai Turkish poetical works. With this aim, the masnavi and divan of Ali Şir Nevâî and the divan of Hüseyin Baykara were analysed in this study. Handiadyoins have been evaluated in terms of origin, structure, meaning, duty and function. It was also given samples from couplest to give the meaning of the handiadyoins. The previous studies on handiadyoins were selected from different Turkish languages like New Uighur Turkich Language, Karakhanid Turkic Language, Khorezmian Turkic Language and Turkish used in Turkey. With this study, handiadyoins type language material will be tried to be revealed in Çağatay Turkish period works.