Doğu Karadeniz konut mimarisinde süsleme üzerine bir inceleme

Abstract

Çalışma başlıca dört bölümden oluşmaktadır. Bunlardan sonra bulguların değerlendirildiği "sonuç" bölümü yer almaktadır. Burada ayrıca bazı motif örnekleri de verilmiştir. Son olarak, konu açısından önemli konut/ yerleşme birimi adresleri ve bir sözlük "ek" bölümü oluşturmaktadır. Giriş bölümünde, konunun tarihsel çerçevesi, günümüzdeki görünümü, çalışmanın amacı tanıtılmaktadır. Süslemenin ortaya çıkışı, onu etkileyen dışsal etmenler, mimari süslemenin tarihsel olarak iki çizgi içermesi eğilimi, 20, yy.' la birlikte uygulamaların oldukça zayıfladıklarına ve bunun nedenlerine işaret edilmektedir. Bu konumda, çalışmanın konumu saptanmaya bir ölçüde amacı, izlenen araştırma yollarından hareketle bir tanıtımının yapılmasıyla bölüm sonuçlanmaktadır. îkinci bölüm, konunun açılımını içermektedir. Burada, önce bölgenin konut süslemesinin ön etmenleri tanıtılmaya çalışılmıştır. Bunlar bölgenin toplumsal tarihi; insan yapısı, yaşam ve gelenekler; bölgenin fiziksel yapısı; bölgede geleneksel konut mimarisi başlıkları altında değerlendirilmeye çalışılmıştır. Bu değerlendirmeye göre, farklı dinsel/kültürel yaşam sürdüren topluluk gruplarının konutlarında süssel öğeler de farklılaşmakta, ayrıca konutların mimari gelişmişlikleriyle süslemelerinin doğru orantılı olarak zenginleştiğine, bir saptama olarak işaret edilmektedir. Bu bölümün diğer kısmını, genelden ayrıntıya olmak üzere, kısa bir mimari süsleme derlemesi oluşturmaktadır. Buna göre eski toplumlardan günümüze kadar, çeşitli uygarlıklarda mimari süslemeler görsel örneklerle, ana çizgileri için de aktarılmıştır. Bu aktarımı, Anadolu geleneksel konutundaki süsleme olgusunun yine ana çizgileri içinde tanıtılması izlemektedir. Bölüm, ele alınan bölgede, süsleme olgusunun konut düzeyindeki konumunun dışsal görünümünün resmedilmesiyle tamamlanmaktadır. Bunun sonucuna göre, süslemesi daha belirgin konutların, bölgenin batısından çok doğusunda yoğunluk kazandığı söylenebilir. Üçüncü bölümü, çalışmanın yöntemi ve çalışma eksenini oluşturan kavramların tanımlanması oluşturmaktadır. Yöntem olarak, sanat tarihi, özelde mimarlık tarihi yöntemlerinin sözkonusu olabileceği ve izlenen yollar tanıtılmaktadır. Çalışmada izlenen yollar ise, yukarıda açıklandığı gibi, kırsal ve kentsel kesimlerde farklılık içerecek biçimde iki türlü olmuştur, önemli olan kavramlardan ilki 'mimari süsleme' alarak belirlenmiştir. Verilen tanımı ise, çalışmanın ilk aşamasında çeşitli kaynaklardan oluşturulan teorik bir tanımla, pratik çalışmalardan sonra oluşturulan tanımın bütünlüğü oluşturmaktadır. Bu tanıma göre, ana çizgileriyle mimari süsleme, bina bileşen ve öğelerinde, bunların yüzey, kenar ve arakesitlerinde, çeşitli tekniklerle yapılan, kullanılan malzemenin özellikleriyle önemli ölçüde belirlenen, oluştuğu toplumsal koşulların etkisini içeren, tarihsel sürekliliğe sahip, mimariye ek bir katkı görünümü içeren, önemli ölçüde el sanatı üretimi içeren, belli coğrafya/ toplum/tarihsel dönem özellikleri gösteren, binada daha çok yapısal bir zorunluluk olmadan girişilen biçim yaratma uğraşısı olarak ortaya çıkan biçim ya da biçimler topluluğudur. Mimarisüsleme, motiflere dayalı ya da motifsiz olmasıyla ikiye, bezemeli ve dekoratif süsleme, ayrılmış ve bir küme şemasında biribirleriyle ilişkileri belirtilmeye çalışılmıştır. Diğer iki kavram, bina "bileşen"i ve "öğe"si olmaktadır. Kısaca, bileşen, boşlukta mekan oluşturmaya yarayan bina parçası; öğe ise, bu oluşuma katkıda bulanan, mimari açıdan ikinci derecede sayılabilecek bina parçaları olmaktadır. Bunlardan başka, "motif", "kompozisyon" gibi daha alt kavramlar da tanımlanmaktadır. Konunun boyutunun bir yanını oluşturan önemli bir kavram konut olmaktadır. İkinci bölümde, özellikle bölge konutu geniş biçimde irdelendiği için, tekrardan, küçük üretim içinde, bir ailenin arazisi üzerinde barınma/yaşama gereksinmesini giderdiği, tekil olarak yapılan, bazen yanında bağımsız olarak, serander gibi özel depo binaları bulunabilen ayırdetici özelliklerine değinildi. Burada belirtilmesi gereken diğer bir özellik de, bölgenin kırsal kesim konutlarının, Türkiye'nin ahşap konut örneklerini önemli ölçüde içerdiğidir. Dördüncü bölüm, doğrudan konunun incelendiği bölüm olmaktadır, önce, böl genin konut süslemelerindeki örneklerden de yararlanarak süslemelerin malzeme ve teknik, sanatsal nitelikleri, konuları tanıtılmaktadır. İkinci kısımda, konutların bileşen ve öğeleri bağlamında, yine görsel örneklerle, süslemeler malzeme ve teknik, konu ve düzenlenişleri açısından incelenmekte, tanıtılmaktadır. Bunlara göre ahşap başta olmak üzere, taş, metal ve az olarak boya ve alçı ile yapılan süslemeler bulunmaktadır. Konu olarak inançsal, bitkisel, geometrik, soyut süslemeler görülmektedir. Kullanılan teknikler ise, tarih boyunca görülen genel tekniklerle uyum içindedir. Ahşap için kesme/takma, oyma; taş için yine oyma; metal için sıcak biçimlendirme teknikleri kullanılmaktadır. Sonuç olarak; bölgede konut süsleme olgusunun dağılımı, Anadolu konut süslemesiyle bileşen ve öğeler açısından ilişkiler, bölge içinde kent/ kır konutların süsleme açısından karşılıklı değerlendirilmesi, ahşap konut süsleme motiflerinden derlenen bir seçki sunulmuştur. En yaygın bezeme türü süsleme, ahşap malzeme ve oyma tekniğinde, Rize dolaylarında ve kırsal kesimde görülmektedir. Dekoratif süsleme, konutların cephelerinde, hristiyan kültürüne ait, Trabzon ve Giresun kentsel konutlarında en yaygın olarak görülmektedir. Diğer Anadolu konutları kadar, her zaman aynı zenginliği göstermemekle birlikte, örneğin Safranbolu konutları, süslemeler konut bileşen ve öğeleri üzerinde uygulanma özelliği, konular ve teknikler açısından uyum içindedir. Böylece daha çok dışsal denilebilecek özellikleri için de, bölgenin geleneksel konutu üzerinde mimari süsleme olgusu incelenmeye çalışılmıştır. Ardışık çalışmanın, denilebilirse "içsel" bir değerlendirmeye yönelerek yürütülebileceği ve hatta bu yollarla, bölge bölge Türkiye konutunu kapsayacak çalışmalar toplamı, Türkiye'nin geleneksel konut süsleme olgusunun panoramasını sergileyebilir. Eklerde, bölge geleneksel konutuna ilişkin mimari araştırmalarda da yardımcı olacağına inanılan konut ve yerleşmelere ilişkin belirlenebilen adresler sunulmuştur. Diğer bir ek de çalışmayla ilgili kısa bir sözlük denemesidir. Böylece, 20. yy'daki hızlı değişimle birlikte, geleneksel konutların da hızla azalması olgusu karşısında, Doğu Karadeniz konutlarına ait belli bir yön belgelenmiş olmaktadır. Diğer bir özellik de, benzer çalışmalar için bir yöntem ve yol denemesinin sergilenmiş olmasıdır. Çalışmanın bu iki yönden de önem taşıdığı söylenebilir.