Gelenek ve modernlik arasında bir Osmanlı şehri: 17. yüzyılın ilk yarısında Trabzon'da siyaset

Abstract

Klasik? dönem sonrası Osmanlı İmparatorluğunda meydana gelen değişimlere bir eyâlet merkezinden bakmayı deneyen bu tez, şehirlerin sosyo-politik tarihlerinin yazılması gerektiği noktasından hareket etmektedir. Bu nedenle, öncelikle Osmanlı geleneksel siyaset düşüncesinin anlaşılmasında önemli bir eser olan Kınalızâde Ali Çelebi'nin Ahlâk-ı Âlâî'si kullanılarak geleneğin kodları ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu bağlamda, şehir ve siyaset arasındaki bağlantı noktalarının yakalanmaya çalışılması, ortaya iki kavram çıkarmıştır. Öncelikle ?temeddün? denilen düşünüş biçimi, geleneğin anlaşılmasında en önemli kavram olarak belirmiştir. Nihâî noktası ?sahib-i devlet? olarak hükümdarın gerekliliği olan temeddünde yaşanan her türlü değişim ise hükümdarın meşruiyetini sorunlu hale getirmektedir. Bu ise, bir başka kavram olan ?devlet?i gündeme almayı gerektirmiştir. Geleneksel anlamda sıkıca hükümdara bağlı olan kavram, bugünkü anlamından da anlaşılacağı üzere gittikçe gayr-ı şahsî bir karakter kazanmıştır. Böylece geleneği ve moderniteye doğru olan süreci anlamak için iki önemli kavram belirmiştir. I. Bölümünde söz konusu kavramların derinlemesine bir analizi yapılmaya çalışılmıştır. Bu şekilde öncelikle zaman tutarsızlıklarından kurtulmak, akabinde de Osmanlı İmparatorluğunu aslî bağlamına oturtmak hedeflenmiştir. Bu noktada, Osmanlı İmparatorluğu'nda hukuk ve siyaset arasında mevcut olan sıkı bağlar nedeniyle, bir eyâlet merkezinde siyasetin somut görünümlerinin ortaya konulabileceği bir kaynak grubu belirlenmiştir. Hemen her türlü belgeyi barındıran şer`iye sicilleri, bu iş için en uygun kaynağı teşkil etmiştir. II. Bölümde, temeddün kavramı geleneksel mekânın anlamlandırılması için kullanılarak, Trabzon'un geleneksel yapısı ortaya konulmaya çalışılmıştır. III. Bölümde ise devlet kavramı ışığında geleneksel yapıda meydana gelen değişimler irdelenmiştir. Bunun için hükümdarın meşruiyeti eksen kabul edilerek, şehir ve hükümdar arasındaki bağlantının 17. yüzyılın ilk yarısındaki durumu irdelenmiştir. Böylece Trabzon'un sosyo-politik tarihi belli oranda ortaya konulmaya çalışılmıştır.

This thesis aims to explore changes that occurred in the Ottoman Empire after the ?Classical? period through analysis of a particular province center, Trabzon, by emphasizing the importance of socio-political history writing of cities. For this reason, it primarily efforts to introduce a decoding of tradition through an examination of Kınalızâde Ali Çelebi?s Ahlâk-ı Âlâî, a prominent work for understanding the Ottoman traditional political thought. In this context, the effort to capture connection points between city and politics reveals two concepts. The first concept is ?tamaddun? which is defined as a way of thinking and the most important concept to understand tradition. The ultimate point of tamaddun is the necessity of ruler as ?owner of the state?. Every kind of change that occurs in tamaddun makes the legitimacy of ruler very problematical. That requires putting the concept of the ?state? on the agenda. Thus, we have two significant concepts, tamaddun and state, to understand the tradition and the process towards modernity in the Ottoman Empire. In the light of these two concepts, the thesis consists of three chapters. The first chapter tries to analyze these concepts deeply. Here it is aimed to stay the Ottoman Empire in its original and traditional context. To this end Shari`a Court Records which almost contain every kind of documents, used to expose the concrete appearances of politics in a province center. The second chapter tries to indicate Trabzon?s traditional structure by using the concept of tamaddun to interpret traditional space. The third chapter examines the changes in traditional structure in the light of the concept of state. For that, the position of the connection between ruler and city in the first part of seventeen-century is investigated by accepting the legitimacy of ruler as an axis. Thus, to a certain extent it is tried to introduce the socio-political history of Trabzon.