Osmanlı'nın ecnebî misafirleri: Seyyah-turist, güzergâh ve devlet (1863-1914)

Abstract

Osmanlı toprakları yüzyıllar boyunca çok sayıda insanı kendisine çekmiştir. Kapitülasyonların koruması altında tüccarlar, Müslüman olarak Osmanlı ordusunda görev yapan Avrupalı askerler, diplomatlar, bilim insanları, hacılar, misyonerler, arkeologlar ve gazeteciler Osmanlı topraklarına gelmiştir. Bu ziyaretçilerden bir tanesi de turist olarak ifade edilebilecek; seyahat amacı sadece gezmek olan kişilerdi. Tarih araştırmalarında, Osmanlı topraklarına gelen kişiler genellikle dış gözlemci olarak kabul görmüş ve gezi notları, Osmanlı tarihi araştırmaları için yabancı bir kaynak olmanın dışında bir öneme sahip olmamıştır. Yine bu kişilerin gezi notları Batılıların Osmanlı toplumunu nasıl değerlendirdiklerini anlamak için kullanılmıştır. Ancak bu çalışmalarda, seyahatin sanayileşme ile yaşadığı değişim ve seyahat eden kişiler, gezilen yerler ve devletin rolü çoğunlukla ikincil planla kalmıştır. XIX. yüzyılda ise sanayileşmenin etkisi sonucunda ulaşım olanaklarının artmasıyla birlikte seyahat etmek önceki yüzyıllara kıyasla daha kolay hale gelmiş ve seyahat edebilecek birey sayısı her geçen gün artmıştır. Seyahatin biçimi değişmiş ve yeni ulaşım araçlarının etkisiyle yüzlerce kişiden oluşan turist kafileleri Osmanlı şehirlerine adım atmaya başlamıştır. XIX. yüzyılın ikinci yarısına kadar sınırlı sayıda Batılı tarafından ziyaret edilen Osmanlı toprakları, her geçen gün artan sayıda kişi tarafından sadece gezmek ve görmek amacıyla ziyaret edilen bir turist güzergâhı haline gelmiştir. Turistlere hizmet etmek üzere seyahat acenteleri, şirketler, tercümanlar ve otellerden oluşan geniş bir hizmet ağı ortaya çıkmıştır. Osmanlı Devleti de turistlerin gezileri boyunca oldukça aktifti. Bu zamana kadar genellikle seyahat eden kişilerin gözlemlerini merkeze alan ve devleti ancak sınırlı sayıda ele alan çalışmalardan farklı olarak, bu çalışma, devletin turistik gezilerin tüm aşamaların bir parçası olarak aktif olduğunu ileri sürmektedir. Devlet gerekli gördüğü durumlarda turistlere müdahale etmiş ya da en azından onların ne yaptıklarını ve nerede olduklarını öğrenmeye çalışmıştır. Merkez ve taşra bürokrasisi bu takip süreçlerini yerine getirmek için oldukça aktif çalışmıştır. Osmanlı Devleti, nizamnameler yoluyla seyahat işlemlerini düzenlemiş ve turistler ziyaretleri için Osmanlı makamlarından onay almak zorundaydılar. Devlet, turistlerin ülkeye giriş işlemlerinden ülkeden ayrılıncaya kadar geçen süre boyunca, mümkün olduğu sürece gezinin bir parçası olmaya çalışmıştır. Müdahil olmadıkları durumlarda da süreci takip edecek kadar bilgi sahibi olmaya özen göstermişlerdir.

The Ottoman lands attracted the attention of a great number of people for centuries. Merchants under the protection of capitulations, European soldiers performing duties after having become Muslims, diplomats, scientists, pilgrims, missionaries, archaeologists, and journalists travelled to Ottoman lands. Any one of these visitors could be expressed as tourists; people whose purpose of travel was only to itinerate. According to researches on the history, the people who came to the Ottoman lands were generally accepted as external observers and the travel notes were not of any importance other than being a foreign source for researches on the Ottoman history. Nevertheless, the travel notes of these people were used to understand how the Westerners evaluated the Ottoman society. However, in these studies, the change that travelling went through with industrialization as well as travellers, the places seen and the role of the state were mostly pushed into the background. In the XIX. century, as a result of the impact of industrialization, travelling became easier with increased transportation opportunities when compared to the previous centuries and the number of individuals who could travel escalated day by day. The type of traveling changed and the new tourist groups started to step into the Ottoman cities with the effect of new means of transportation. The Ottoman lands, which were visited by a limited number of Westerners until the second half of the 19th century, became a tourist route which was visited by an increasing number of people only to visit and sightsee. A broad service network consisting of travel agencies, companies, interpreters, and hotels emerged to serve tourists. Also, the Ottoman Empire was very active during the trips of tourists. In contrary to the studies which put the observations of travellers in the center until that time and had constrictedly handled the state, this study suggests that statesmen used to have a say in all aspects of touristic trips. The state interfered with tourists when deemed necessary, or at least tried to learn what they were doing and where they were. The bureaucracy of the center and provinces worked quite actively to perform these follow-up procedures. The Ottoman State regulated travel operations via codes of practice and had to receive confirmation from Ottoman autorities for tourists. The state tried to be a part of the trips during the period starting with the entry of tourists to the country until they left the country for the whole time. In cases when they didn't get involved, they paid attention to having enough information to be able to follow up with the process.