Trabzon'da vakıflar (1550-1650)

Abstract

İslâm öncesi toplumlarda vakfı çağrıştıracak benzer yapılar olmasına karşın vakıf müessesesi, esasen İslâm'ın yardımlaşma ile ilgili emir ve prensiplerinden doğup gelişmiş, Osmanlı Devleti dönemine gelindiğinde toplumsal hayatı ilgilendiren ve düzenleyen her sahada eserlerin ortaya konmasıyla adeta bir "vakıf medeniyeti"nin inşası söz konusu olmuştur. Osmanlı Devleti'nin kuruluşundan yaklaşık yüz elli yıl sonra fethedilen Trabzon'un imarında, fiziki yapısının değişiminde ve en genel ifadesiyle Türk-İslâm şehri hüviyeti almasında vakıfların önemli bir rol oynadığı görülmektedir. Bu bağlamda, inşa edilen birçok yapı için vakıflar teşkil edilerek toplumsal müesseselere gelir temin edilmiş ve uzun süre ayakta kalmalarına imkân sağlanmıştır. Bilgi ve belgeler göstermektedir ki Osmanlı'nın genel yapısında olduğu gibi Trabzon'da da dinî, ticarî ve toplumsal hayatın merkezleri olan cami, mescid, bedesten ve imâretler, vakıflar yoluyla varlıklarını sürdürebilmiş, zamanla ortaya çıkan yıpranmalar vakıfların desteğiyle tamir edilerek toplumun kullanımına yeniden sunulmuştur. Diğer taraftan bayındırlık ve eğitim hizmetlerinin finansmanında vakıfların önemli katkısının olduğu görülmüştür. İktisadî hayatın vazgeçilmez unsuru olan paranın toplumsal tabana yayılmasında önemli bir fonksiyon icra eden para vakıflarının Trabzon'da ihtiyaç halinde toplumun nakit paraya ulaşmasında gördüğü işlev dikkate şayandır. Avârız vakıfları aracılığıyla da toplumun düşkünlerinin yardımına koşulduğu görülmektedir. Bu bağlamda vakıfların kamu düzeninin tesisinde bir aracı rolü üstlendiği de söylenebilir. Osmanlı vakıf sisteminin genel profilini Trabzon vakıflarının özgül yapısıyla birlikte incelemeyi hedefleyen bu araştırmanın birinci bölümünde vakfın tanımı yapılarak vakıf müessesesinin ortaya çıkışıyla ilgili teoriler ele alınmış, İslâm toplumlarında vakfın doğuş ve gelişimine zemin hazırlayan etkenler değerlendirilmiştir. Ayrıca İslâm'da vakıf çeşitleri ve vakfın tarihî tekâmülü anlatılmıştır. İkinci bölümde Trabzon'da gayrimenkul vakıflar ele alınmıştır. Bunlar içerisinde hakkında en fazla bilgi ve belgeye sahip vakıf olan İmâret-i Hatuniye Vakfı üzerinde hususen durulmuştur. Vakfın bir çeşidi olarak gelişen ve özellikle Osmanlı Dönemi'nde yaygınlaşan menkul vakıflardan olan Trabzon para vakıfları ve avârız vakıfları ise üçüncü bölümde irdelenmiştir. Böylece Trabzon'un fethinden sonra şehrin fizikî değişiminde, dinî, iktisadî ve toplumsal hayatının şekillenmesinde önemli bir unsur olan vakıfların rolü ele alınarak sonraki vakıf çalışmalarına katkı sağlanması amaçlanmıştır.

There were some institutions like wakfs (pious foundations) before Islam, however wakfs were shaped and developed by the decrees and principles of Islam and later during the time of the Ottoman Empire by the help of the wakfs almost every foundations related to the social life and order was supported by wakfs and so a kind of wakfs civilization was built. Trabzon was conquered more than 150 years later than the foundation of the Ottoman Empire and it is obvious that the city was shaped by the Ottoman wakfs and became a classical Ottoman city. In the lights of the information and documents it was discovered that in Trabzon the religious and commercial buildings was built and protected by the wakfs. In addition to these the wakfs supported the city's development and educational activities. Wakfs related to money were also very important when poor needed money. The avarız wakfs helped the poor people when they were for example under pressure of heavy taxation. Thus, the wakfs in general helped to establish and protect the order in the Ottoman society. The thesis which aimed to search the Ottoman wakf system in different points of view consists of four chapters. The first chapter relates to the description of wakfs, the theories of how the wakfs were born and how the wakfs were developed in the Islamic societies. The second chapter investigates wakfs in Trabzon. Here special attention payed to İmâret-i Hatuniye which left the biggest amount of documents concerning wakfs. The last and third chapter deals with money wakfs in Trabzon during the time limit of the thesis. In this thesis, in general, after the conquest of Trabzon, we aimed to see the effects of the wakfs in shaping the social, cultural and economic life of the city of Trabzon. We hope that the study will make contributions to the Ottoman wakf studies.